سلامت زنان یکی از پایه‌های اصلی سلامت خانواده و جامعه است. از بیماری‌های شایع زنان گرفته تا مراقبت‌های حیاتی دوران بارداری و زایمان، آگاهی و پیشگیری نقش مهمی در حفظ سلامت جسمی و روانی بانوان ایفا می‌کند. در این مقاله جامع، به بررسی مهم‌ترین موضوعات مرتبط با سلامت زنان و پرتکرارترین سوالات کاربران درباره بیماری‌های شایع زنان و بارداری خواهیم پرداخت.
بیماری‌های شایع زنان
1.سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS)
PCOS یک اختلال هورمونی شایع در سنین باروری است که ترکیبی از بی‌نظمی قاعدگی، افزایش آندروژن‌ها (علائم پوستی مانند آکنه یا پرمویی) و تغییرات ساختاری تخمدان‌ها را شامل می‌شود. فراتر از باروری، این سندرم می‌تواند با مقاومت به انسولین، افزایش ریسک سندرم متابولیک، دیابت نوع ۲ و بیماری‌های قلبی مرتبط باشد؛ بنابراین ارزیابی و پیگیری متابولیک (قند، چربی و فشار خون) بخشی از مراقبت طولانی‌مدت است. درمان بر اساس هدف (مثلاً بازگرداندن قاعدگی، درمان ناباروری یا کاهش علائم پوستی) تنظیم می‌شود: تغییر سبک زندگی (کاهش وزن، فعالیت بدنی)، درمان دارویی هورمونی (قرص‌های ضدبارداری)، و در موارد خاص متفورمین یا درمان‌های باروری.
2. اندومتریوز
اندومتریوز وضعیتی است که بافت مشابه آندومتر (بافت داخلی رحم) در محل‌های خارج از رحم رشد می‌کند. این مسئله معمولاً باعث درد‌های مزمن لگنی، درد دوران قاعدگی بسیار شدید، درد هنگام رابطه جنسی و ممکن است با ناباروری همراه باشد. شدت علائم لزوماً با وسعت ضایعه هم‌راستا نیست؛ لذا ارزیابی جامع (مراجعه به متخصص زنان، سونوگرافی/لاپاروسکوپی در موارد لازم) و برنامه درمانی (دارویی برای کنترل درد یا هورمون‌درمانی، و در صورت نیاز جراحی) تنظیم می‌شود. درمان باید با در نظر گرفتن تمایل بیمار به بارداری و عوارض جانبی داروها انتخاب شود.
بیشتر بخوانید : عفونت واژن چیست؟
3. عفونت‌های قارچی و باکتریایی واژن
شایع‌ترین عفونت قارچی واژینال (کاندیدیازیس) به‌صورت خارش، ترشح سفید و بدون بوی قوی و سوزش خود را نشان می‌دهد؛ درمان‌های موضعی ضدقارچ یا یک دوز خوراکی معمولاً مؤثرند، ولی در صورت تکرار یا عدم پاسخ باید بررسی تخصصی انجام شود. عفونت‌های باکتریایی (مثل باکتریال واژینوز) معمولاً ترشح بدبو و تغییرات pH دارند و نیاز به آنتی‌بیوتیک دارند. تشخیص دقیق (آزمایشی یا معاینه) مهم است زیرا درمان‌ها متفاوت‌اند.
4. فیبروم رحم
فیبروم‌ها توده‌های غیرسرطانی در عضله رحم‌اند که ممکن است بدون علامت باشند یا باعث خونریزی قاعدگی شدید، درد، فشار به مثانه یا مشکلات باروری شوند. اگر علامت‌دار نباشند لزوماً نیازی به درمان فوری نیست؛ گزینه‌ها شامل دارودرمانی برای کنترل خونریزی، درمان‌های کاهنده اندازه و در موارد لازم جراحی (میومکتومی یا در صورت ایندیکاسیون هیسترکتومی) هستند. تصمیم‌گیری بر اساس شدت علامت‌ها، اندازه و محل فیبروم و تمایل به بارداری انجام می‌شود.
مراقبت‌های پیش از بارداری و دوران بارداری
1.مراقبت‌های پیش از بارداری
قبل از شروع بارداری، بررسی‌های پایه (قند خون یا آزمایش قند ناشتا/ابزاری برای تشخیص دیابت یا پیش‌دیابت)، عملکرد تیروئید در صورت وجود علائم، و تکمیل واکسیناسیون‌های لازم (مثلاً واکسن آنفلوآنزا، واکسن کزاز-دیفتری/کُرِم) اهمیت دارد. مهم‌ترین نکتهٔ تغذیه‌ایِ قابل اجرا برای همهٔ زنانِ در سنِ باروری، مصرف روزانهٔ فولیک‌اسید (۴۰۰ میکروگرم) است تا خطر نقص‌های لولهٔ عصبی در جنین کاهش یابد — این مصرف باید از پیش از لقاح آغاز شود چون بخش مهمی از رشد لولهٔ عصبی در هفته‌های اول انجام می‌شود. در صورتی که قبلاً حاملگی مبتلا به نقص لوله عصبی داشته‌اید، دوز پیشنهادی متفاوت و بالاتر است که باید توسط پزشک تعیین شود.
2.مراقبت‌های سه‌ماهه اول
این دوره برای تعیین زنده بودن و محل بارداری (پرهیچک یا اکسترا) و تشخیص اولیهٔ ناهنجاری‌ها مهم است. سونوگرافی اولیه، مشاورهٔ تغذیه‌ای برای کنترل تهوع و شروع مصرف مکمل‌ها (فولیک‌اسید، در صورت نیازِ پزشک آهن) انجام می‌شود. بسیاری از خانم‌ها در این دوره تهوع و خستگی زیادی را تجربه می‌کنند و کنترل مایعات و وعده‌های کوچک غذایی مفید است.
3.سه‌ماهه دوم
معمولاً رشد جنین، تشخیص ساختاری (آنومالی اسکن معمولاً بین هفتهٔ ۱۶ تا ۲۰ انجام می‌شود) و غربالگری‌های مربوط به دیابت بارداری (تست گلوکز) در این دوره انجام می‌شود. این زمان معمولاً دوره‌ایست که مادران احساس بهتری پیدا می‌کنند و می‌توان روی تغذیهٔ متعادل و فعالیت بدنی مناسب تأکید کرد.
4. سه‌ماهه سوم
تمرکز بر پیگیری رشد جنین، کنترل فشار خون مادر (برای پیشگیری از پره‌اکلامپسی)، پایش حرکات جنینی و آماده‌سازی برای زایمان است. در این دوره بعضی نیازهای کالری و تغذیه‌ای مادر بیشتر می‌شود (بخش بعد توضیح می‌دهد).
هشدار تغذیه‌ای مهم در بارداری
برخی غذاها به‌دلیل خطر لیستریا، سالمونلا یا جیوه باید در بارداری پرهیز یا محدود شوند: ماهی‌های بزرگِ دارای جیوه بالا (کوسه، شمشیرماهی، مارلین)، ماهی و صدف خام (سوشی، صدف خام)، پنیرهای نرم غیرپاستوریزه، برخی غذاهای سرد و آماده و الکل (که مصرف هیچ سطحی از الکل در بارداری به‌طور قطعی ایمن ثابت نشده است). رعایت ایمنی غذایی و مشورت با ارائه‌دهندهٔ خدمات درمانی مهم است.
بیشتر بخوانید: چگونه سریع و ماندگار لاغر شویم؟
تغذیه متعادل و برنامهٔ غذایی «۱۵۰۰ کالری» — برای چه کسانی مناسب است و یک نمونهٔ روزانه
برای چه کسانی ۱۵۰۰ کالری مناسب است؟
۱۵۰۰ کالری در روز معمولاً برای بزرگسالانِ زنِ دارای فعالیت سبک تا متوسط که هدف کنترل وزن یا کاهش وزن ملایم دارند، مناسب است؛ اما اگر باردار یا شیرده هستید، نیاز انرژی شما بیشتر خواهد بود (معمولاً در سه‌ماههٔ دوم و سوم روزانه حدود ۳۴۰–۴۵۰ کالری اضافی توصیه می‌شود) و در این حالت ۱۵۰۰ کالری معمولاً ناکافی است و باید تحت‌نظر پزشک یا مشاور تغذیه برنامه‌ریزی شود. پس اگر باردار هستید، به‌هیچ‌وجه این الگو را بدون مشورت پزشک به‌کار نبرید.
اصول کلی یک برنامهٔ ۱۵۰۰ کالری سالم :
- تأکید بر پروتئین کافی (ماهی، مرغ، لبنیات کم‌چرب، حبوبات) برای حفظ بافت عضلانی.
- میوه و سبزیجات فراوان برای فیبر، ویتامین و مواد معدنی.
- غلات کامل به‌جای غلات تصفیه‌شده.
- مصرف چربی‌های سالم (روغن زیتون، مغزها به اندازهٔ مناسب).
- کنترل قندها و غذاهای فرآوری‌شده و توجه به حجم وعده‌ها.
نمونهٔ یک روز برنامهٔ غذایی با مجموع دقیق ۱۵۰۰ کالری (نمونه‌ای متعادل و ساده؛ ارقام کالری تخمینی بر مبنای مقادیر معمول و جمع دقیق زیر محاسبه شده‌اند)
صبحانه
اوت‌میل (۴۰ گرم خشک) — ۱۵۰ kcal
یک موز متوسط — ۱۰۵ kcal
½ قاشق غذاخوری کرهٔ بادام‌زمینی — ۴۷ kcal
جمع صبحانه: ۳۰۲ kcal
میان‌وعدهٔ صبح
ماست کم‌چرب (۱۵۰ گرم) — ۱۰۰ kcal
سیب متوسط — ۹۵ kcal
۱ قاشق چای‌خوری عسل — ۲۱ kcal
جمع میان‌وعدهٔ صبح: ۲۱۶ kcal
ناهار
سینهٔ مرغ گریل شده (۱۲۰ گرم پخته) — ۱۹۸ kcal
کینوا نیم‌فنجان پخته — ۱۱۱ kcal
سالاد سبزیجات (گوجه، خیار، کاهو) — ۵۰ kcal
۱ قاشق غذاخوری روغن زیتون برای سس — ۱۱۹ kcal
جمع ناهار: ۴۷۸ kcal
میان‌وعدهٔ عصر
هویج خلال‌شده (۱۰۰ گرم) — ۴۱ kcal
۲ قاشق غذاخوری حمص — ۷۰ kcal
جمع میان‌وعدهٔ عصر: ۱۱۱ kcal
شام
سالمون پخته (۱۰۰ گرم) — ۲۰۶ kcal
کلم‌بروکلی بخارپز (۱ فنجان) — ۵۵ kcal
سیب‌زمینی شیرین پخته (۱۳۰ گرم) — ۱۱۲ kcal
جمع شام: ۳۷۳ kcal
میان‌وعدهٔ کوچک (اختیاری و کم‌کالری برای رسیدن دقیق به ۱۵۰۰)
۴ توت‌فرنگی (یا یک میان‌وعدهٔ میوه‌ای کوچک) — ۲۰ kcal
جمع کل روز: ۱۵۰۰ کالری (جمع اعداد و محاسبهٔ دقیق انجام شد — در صورت تمایل می‌توان نسخهٔ قابل چاپ یا جدول اکسل آن را برایت آماده کنم.)
این نمونه یک الگوی روزانه است — می‌توان آن را با تنوع‌های مختلف (گیاهی، بدون گلوتن، یا متناسب با ذائقهٔ ایرانی/محلی) بازطراحی کرد.
نکات عملی، هشدارها و منابع قابل‌اعتماد
اگر مشکل پزشکی خاص (دیابت، فشارخون، اختلالات تیروئید، یا بارداری) دارید، پیش از تغییر رژیم غذایی یا شروع کاهش وزن حتماً با پزشک یا مشاور تغذیه مشورت کنید. (نیازهای کالری و ویتامینی در حاملگی و بیماران مزمن متفاوت است).
فولیک‌اسید پیش از لقاح و در اوایل بارداری نقش مهمی در پیشگیری از نواقص لولهٔ عصبی دارد؛ توصیهٔ معمول برای زنان در سن باروری ۴۰۰ میکروگرم در روز است مگر اینکه دوز مخصوصی توسط پزشک تجویز شده باشد.
برای تشخیص بیماری‌های زنانه (PCOS، اندومتریوز، فیبروم و عفونت‌ها) همیشه معاینه و/یا تست‌های تخصصی لازم است — درمان‌ها بسته به تشخیص قطعی فرق می‌کنند
پرتکرارترین سوالات درباره سلامت زنان و بارداری
چرا قاعدگی من نامنظم است؟
ممکن است به دلایل هورمونی، استرس، PCOS یا کاهش وزن شدید باشد.
چه زمانی باید به خاطر درد قاعدگی به پزشک مراجعه کرد؟
زمانی که درد شدید است و با داروهای معمولی کنترل نمی‌شود.
آیا تخمدان پلی‌کیستیک باعث نازایی می‌شود؟
بله، ولی با درمان قابل کنترل است.
چگونه عفونت واژن را در خانه درمان کنیم؟
بهتر است با پزشک مشورت شود؛ اما رعایت بهداشت، پوشیدن لباس نخی و مصرف ماست پروبیوتیک می‌تواند مفید باشد.
اولین علائم بارداری چیست؟
تهوع، تأخیر قاعدگی، حساس شدن سینه‌ها، تکرر ادرار و خستگی.
در چه هفته‌ای می‌توان جنسیت جنین را تشخیص داد؟
معمولا بین هفته 16 تا 20 با سونوگرافی.
آیا لکه‌بینی در بارداری طبیعی است؟
در سه‌ماهه اول گاهی طبیعی است، اما باید با پزشک مشورت شود.
چه غذاهایی در دوران بارداری باید پرهیز شود؟
گوشت نیم‌پز
تخم‌مرغ خام
ماهی‌های دارای جیوه بالا (مثل کوسه و شمشیرماهی)
پنیرهای نرم غیرپاستوریزه
سلامت زنان پایه‌ای برای سلامت خانواده است و بیماری‌هایی مانند PCOS، اندومتریوز، فیبروم رحم و عفونت‌های واژینال نیاز به آگاهی و پیگیری دارند. مراقبت‌های دوران بارداری نیز باید تحت نظر پزشک انجام شود تا سلامت مادر و جنین تضمین گردد. برای تشخیص دقیق و درمان مؤثر، بهترین راه مراجعه به بهترین دکتر زنان و زایمان است.